“Kişideki eksik, ötekinde gizli değildir.
Aşkın bütün sorunu budur”
Jacques Lacan
Bir kitapçıya girdiğimde, evvelce belirlediğim listeme ek olarak yeni çıkanlar kısmından, hiç bilmediğim bir kitap daha alırım. Bu bilmediğim kitapla olan randevu, her seferinde farklı dünyalarla karşılaşmama vesile olsa da son karşılaştığım kitap, öteki randevularımdan daha farklı bir tesir yarattı. Kitaplarımı almış ve meskenime dönmüştüm. Çalışma masamda rastgele aldığım ve roman olduğunu düşündüğüm kitaba gözgezdirirken, onun Lacancı bir psikanaliste ilişkin olduğunu fark ettim. Hem klinik hem de akademik olarak çalıştığım Lacancı psikanalizin aktarıldığı bu kitabı bitirdiğimde, bu özel müsabakanın bir üretime, yazıya dönüşmesi gerektiğine kanaat getirdim. Zira kitap, ruhsallık, aşk ve günümüz ilgileri üzerineydi, yani herkesi ilgilendiriyordu.
Aşk Hayatında Affetmeye Övgü, Massimo Recalti, Mütercim: Bilge Özsoy, 132 syf., Telemak Yayınları, 2024 Bahsettiğim kitap, klinik pratiğini İtalya’da sürdüren Lacancı psikanalist Massimo Recalcati’nin “Aşk Hayatında Affetmeye Övgü” kitabı. Kitap, evvelki ay Bilge Özsoy’un titiz çevirisiyle Telemak Kitap’tan çıktı. Kitap boyunca Recalcati, aşkın ortaya çıkışından bitişine kadar, geçmişten günümüze travmadan yasa ve ihanetten bağışlamaya kadar birçok aşk tezahürünü, kendi klinik pratiğinin inceliklerini de kullanarak okuyuca aktarıyor.
‘NE İSTİYORSUN?’
Şu soruyla yazıya başlamak istiyorum: Bir özne neden tahlilden geçmeyi talep eder? Ya entelektüel bir uğraş olsun diye gelmiştir ya da hayatında yaşanan aksaklıklar artık dayanılmaz hale geldiği için tahlil talep etmiştir. Seans odaları, ikinci kısımda yaşanan durumlar nedeniyle analizanların transferleriyle, yankılarıyla doludur. Bu transfer ve yankılara bir durum daha eşlik eder: aşk. Biz psikanalistler de her gün analizanlarımızın aşk hayatına eşlik eden sıkıntıları işitiriz; bu aşk ya semptomdur, ya ailedir, ya partner, ya iş ya da bir obje. Ya da özne için aşk bir sorudur, aşkın neden muamma olduğuna, öznenin neden tam olmadığına, neden düşlemindeki bağlantıyı yaşayamadığına, öznenin ötekinde neyi bilmediğine dair bir soru…
“Aşk bir aldatmacıdır” diyor kitabında Recalcati, zira ona nazaran özne, öteki ile ilgisini ülkü bağ fantezisiyle karıştırmaktadır. Öteki bu sayede, öznenin tatmin muhtaçlığının bir aracına dönüşmüştür. Özne, ötekini sevmeyi seçtiğinde bir kişiyi sevmez, benliğinin gereksinimi olan ideali temsil edeni, benliğinin istediği tatmini sağlayacağını düşündüğü birini sever. Aşkın birinci özelliğidir bu; özne, aşkla ilgili sıkıntısında, yani obje seçiminde bilinçdışı fanteziler tarafından yönlendirilir ve bu özneyi her kezinde misal bireylerle buluşturur. Recalcati, bilinçdışı fantezilerin getirdiği bu tekrarı şöyle açıklar: “Bir erkeğe ya da bir bayana duyulan aşk, babaya ya da anneye duyulan çocuksu Ödipal aşkın bir kopyasıdır. Psikanalitik tedavi her seferinde, sevgi bağlarını bilinçsizce değiştirmek için müdahale eden bu tekrarın başlangıç noktasını bulabilir” Bu nedenle de tahlil, öznede hayal kırıklığı yaratan aşkın ekseriyetle en idealize edilmiş aşk olduğunu ve semptomatik bir biçimde tekrarladığını ortaya koymuştur.
‘AŞK ÖZÜNDE NARSİSİSTTİR’
Hem Freud hem de Lacan için aşk, özünde narsisist bir problemdir. Freud için aşkın temelinde kişinin kendisine duyduğu sevgi yatarken, Lacan içinse aşk, öznede olmayan şeyi vermesi ya da ötekinden bu şeyi talep etmesi demektir: “Ben eksik bir özneyim, senden beni tamamlamanı talep ediyorum”. Yani özne, ötekinde olmayı düşlediği fakat olamadığı şeyi sever ve talep eder. Bir mühlet sonra özne şu hakikatle karşılaşır: Olamadığı şey, istediği şey, ötekinde de yoktur, öteki de eksiktir. Paradoks bu noktada başlar. Özne kendi eksikliğini tamamlamak için öteki’ne olan transferini fanteziler ve aksiyonlar aracılığıyla yüceltirken kendisini daha fazla eksikle alakaya sokar, kendisini yoksunlaştırır.
Kitabın ilerleyen kısımlarında aşk üzerine çeşitli durumlara değinen Recalcati, okurlarına şu can alıcı soruyu sorar: “Ötekinde sevdiğimiz şey nedir?” Ona nazaran, bu soruya hangi yanıtı verirsek verelim, özne üzere karşılık da daima eksik kalacaktır. Zira aşk, sevilenin varlığını aşan bir durumdur. Hasebiyle aşk, farklılığı hesaba katmadıkça şahısların ilişkilenmesinde yanılsamalı durumuna devam edecektir. Pekala bu fark(lılık) nasıl keşfedilir? Ötekinin hayatı hakkında bir şeyleri bilmeyi arzulamak, öznenin kendisini sevildiğini garantilemesi değil, öznenin kendi narsisist perdesini yıkma teşebbüsüdür. Bu perde açıldıkça, ördüğü duvar yıkıldıkça özne, ötekinin dünyasıyla karşılaşır ve kendisine tatmin sağladığı nesnesel transferi çekerek öteki bir dünyanın var olduğunu keşfeder. İki’den bir olamayacağını, farklılığın eksiklikte yattığını anlar. Colette Soler’in tabiriyle, aşk aslında iki eksiğin müsabakasıdır. Recalcati’ye nazaran de, eksikliği taşıyan aşkın aksiyonu sahip olmak değildir, bilakis teslim olmak, kendini kaybetmek, ötekine çekincesiz bir biçimde maruz kalmaktır.
AŞK, TRAVMA VE YAS…
Recalcati, kitabın devamında okuyucularına bir gerçeği daha hatırlatır: “Hiçbir aşk, hatta sonsuza dek sürmeyi vaat eden aşk bile, sona erme riskinden muaf değildir”. Zira özne, ötekine yönelik aksiyonunda, her vakit bir dışarıda kalan olarak aşkı deneyimlemektedir: Özne ya kendini ötekinden yoksun bırakır ya da ötekini kendisinden yoksun bırakır. Münasebetiyle partnerler ortasındaki münasebette temel olan işleyiş aslında asimetriktir: “Bende ne eksik?” ya da “Bende ne fazla?” üzere sorular bu asimetrik işleyişi temel alan sorulardan yalnızca birkaçıdır. Recalcati, öznenin bu soruları sormaya başladığı andan itibaren ötekine ait kırılmaların başladığını, boşlukların oluştuğunu vurgular. Özne, temel aldığı, transfer yaptığı ötekine olan inancın yitirilmesinin ardından, travmatik tecrübenin meydana geldiğini belirtir. Ona nazaran, aşk alakasında yaşanan travmatik tecrübesinin kalbini oluşturan şey budur: Ötekine duyulan mutlaklık ve inancın oluşturduğu temel sarsılmıştır ve öznenin ruhsallığında bir yara açmıştır.
Recalcati’ye nazaran travma da büyük aşklar üzere, sonsuza dek var olmak istemektedir zira sorunun en başında eksikle müsabaka ve akabinde gelen tekrarlama yatmaktadır. Travma, öznenin hayatında kendini tekrarlamakta ve özneyi yaralamakta ısrar eden şeydir. Bu yaranın zulmedici ve unutulmaz bir işleyişe dönüşmemesi öznenin yas çalışmasını sağlıklı bir biçimde yönetmesi gerekmektedir. Zira sevilen öteki, özneyi terk etmiştir ve mevcudiyetinin kaybı, travmatik bir tutulmaya uğramıştır. Özne, öteki’nin ruhsallığında, vücudunda hatta dünyasında açtığı bir uçurumla karşı karşıya kalmıştır. Yas tutmada ise artık orada olmayanın sembolikleştirilmesi için gereken şey öznenin içinde cereyan etmektedir. Zira özne, ötekinin eksikliğini her vakit ve sırf içinde yaşamaktadır. Recalcati’ye nazaran yas çalışması başarılı bir biçimde sürdürüldüğünde kayıp obje nitekim de kaybolur. Bu obje özneyi terk etmiştir ve özne de bu kaybın acısını çekmiştir. Kayıp objenin temsil ettiği şey, artık öteki bir yerde, hayat olarak filizlenir, bu nedenle de öznenin dünyası yeni bir biçim alır.
GÜNÜMÜZDE AŞK
Teknoloji her geçen gün kendini dönüştürdüğü üzere, onunla etkileşim içerisinde bulunan insanları ve ilgilerini de dönüştürmüştür. Toplumsal medya ve partner bulma uygulamaları, ferdî performansı sergilemeyi ve aşk objesinin daima değiştirilmesini, yani tüketimi zarurî kılmaktadır. Recalcati’ye nazaran, günümüzde artık beşerler aşk başta olmak üzere hiçbir objenin kaybına üzülmemekte ve objeye yönelik kaybın yasını yaşamamaktadır. Beşerler günümüzde, en kısa müddette kaybolanın yerine yenisini getirmek için uğraşmaktadır.
Öznenin arzusal hareketinde bir objeden başkasına yönelmesi yanılsamadan diğer bir şey değildir. Her vakit daha düzgününü bulmak için elinde bulunanı gözden çıkarmak, en uygun aşkı yaşamak için ötekinden ötekine gitmek bulmaya değil, ertelemeye yönelik bir atılımdır. Recalcati için bu işleyiş içerisinde bağ kurmak, mümkün olduğunda çabuk değiştirilmesi gereken bir duruma dönüşmüştür. Birtakım beşerler bir bağ arayışı sonucunda ötekilerle sıkça karşılaşmaktayken birtakım beşerler ise tek bir bağ içinde kalmak için daha fazla çaba vermektedir. Recalcati, bu durumu şu sözlerle açıklar: “Aynı olanın sıkıcı tekrarına bir deva olarak yeni olan, hayatı her vakit birebir tatmin eksikliğine geri götürür. Daima partner değiştirme sarmalına yakalanmış hastaların şikayet ettiği şey budur”.
Her yeni müsabaka, öznenin “Aradığım ülkü bu mu?” sorusuyla muhatap olmasına neden olur ve Recalcati’nin de belirttiği üzere her müsabakada özne, bu yeni aşkı ülkü, umut dolu, farklı ve eşsiz olarak tanımlar fakat her seferinde, hem de kısa bir mühlet içinde hayal kırıklığı yarattığını, yetersiz bulduğunu ve başkalarının birebiri olduğunu görür.
Yukarıdaki işleyiş bir noktadan sonra özneye, ötekiyle karşılaşmaması gerektiğini zira karşılaşsa bile artık aşkı bulamayacağı yanılsamasını da beraberinde getirir. Lakin gerçek şu ki, öteki ile bağ kurmaktan kaçınmak, yalnızlığı kabul etmek değildir. Recalcati’ye nazaran, yalnız kalmak, çoklukla şikayet ettikleri üzere, bir acı kaynağı değil, her aşk müsabakasının dayattığı ötekinin dileğine maruz kalmanın dert uyandıran tehlikesinden kaçınmanın bilinçdışı yoludur.
Recalcati kitap boyunca, üstteki değerlendirmelerimin dışında aşkın birçok boyutunu, bilhassa de günümüzde yaşanan ihanetlerin nedenleri ve ihanetin akabinde gelen bağışlama biçimlerini aktarmaya çalışır. Aşkın öznel ve kolektif işleyişini manalandırmak, günümüz bağlantılarını sorgulamak için kitabın satır ortalarında kaybolmak gerekir. Ben de bu nedenle çok uzatmadan, Recalcati’nin diğer bir can alıcı cümlesiyle yazıyı sonlandırmak istiyorum: “Aşka sahip olamayız lakin onun tarafından sahipleniriz”
* The College of Psychoanalysts