İstanbul Sözleşmesi Nedir, Maddeleri Neler? İstanbul Sözleşmesi Neden Kaldırıldı?

11 Mayıs 2011 tarihinde İstanbul’da imzaya açılan Kadınlara Yönelik Şiddet ve Konut İçi Şiddetin Önlenmesi ve Bunlarla Gayret Hakkındaki Avrupa Kurulu Sözleşmesi (kısa ismiyle İstanbul Sözleşmesi), 1 Ağustos 2014 tarihinde yürürlüğe girdi.

Özel olarak bayanlara ve kız çocuklarına yönelik şiddet ve konut içi şiddeti gaye alan birinci Avrupa mukavelesi olma niteliğini taşıyan Mukavele, bugüne kadar Türkiye dahil Avrupa Kurulu üyesi 20 ülke tarafından onaylandı.

Türkiye, Sözleşme’yi imzaya açıldığı 11 Mayıs 2011 tarihinde imzaladı, 14 Mart 2012 tarihinde ise onayladı.

Türkiye, 20 Mart 2021 tarihli karar sonrası 1 Temmuz’da bayana şiddetle uğraşta değerli bir metin olan İstanbul Sözleşmesi’nden çıktı.

Sözleşmenin feshi kararı çok tartışıldı. Sivil toplum kuruluşlarından, muhalefet partilerinden ve bayanlardan ağır reaksiyon geldi, gelmeye de devam ediyor. Birleşmiş Milletler (BM) ve Avrupa Birliği (AB) gibi kurumlar Türkiye’yi iptal kararını gözden geçirmeye davet etti. 

Aralarında CHP, İYİ Parti ve sivil toplum kuruluşlarının da bulunduğu hükmî ve gerçek bireyler tarafından 220 dolayında dava açıldı. Bu davalarda, ‘çekilme kararının iptali ve yürütmesinin durdurulması’ talep edildi.

İstanbul Mukavelesi’nin feshedilmesi, hem iç kamuoyunda hem de memleketler arası kamuoyunda birtakım yansıları beraberinde getirdi. Lakin mahkeme mukaveleden çekilme kararının iptal edilmesi teklifini reddetti. 

Cumhurbaşkanı Tayyip Erdoğan “İstanbul Sözleşmesi’nden çıkılması kararı Meclis’in alacağı bir karar değildir, Cumhurbaşkanlığı’nın attığı adım büsbütün yasaldır” diyerek bu kararı savundu. 

İstanbul Sözleşmesinin ‘6284’ özelinde tartışmalı hususları olduğu ve bu hususların ziyanları nedeniyle Türkiye’nin kontrattan çekildiği aktarılıyor.

2012 yılında yürürlüğe giren kanun ‘Ailenin Korunması ve Bayana Karşı Şiddetin Önlenmesine Dair Kanun’ çoklukla 6284 sayılı Kanun olarak biliniyor. 6284 Sayılı Kanun, İstanbul Sözleşmesi’nin bütüncül sistemini (Önleme, Muhafaza, Kovuşturma, Ceza) kabul ediyor. 

6281 kanunu, ailenin korunması ve bayana karşı şiddetle tesirli bir halde gayret edilmesi hedefiyle somut sistemlerin hayata geçmesini sağlıyor. Bu özellikleri sayesinde de iç hukuktaki en kapsamlı metin olarak biliniyor. 

İstanbul Mukavelesi’nin iptalinin akabinde, mukavelede yer alan 6284 sayılı unsur, şiddet konusunda meçhul bir tarif yaptığı gerekçesiyle tartışmalara neden oldu. Kanunda, şiddet görme ihtimalini hissettiren her türlü durumun fizikî şiddet ile eş kıymet tutulduğu belirtilmişti. 

6284’e istinaden talep edilebilecek hami önlemler ise şu halde;

• Hayati tehlikenin varlığı halinde ilgilinin süreksiz muhafaza altına alınması, barınma yeri temin edilmesi

• Hukuki, mesleksel, ruhsal ve toplumsal bakımdan rehberlik ve danışmanlık hizmeti verilmesi

• İlgilinin iş yerinin değiştirilmesi

• Başvuru sahibinin evli olması durumunda, ortak konuttan farklı yerleşim yeri belirlenmesi,

• Geçici maddi yardımda bulunulması

• Hayati tehlike halinde Tanık Koruma Kanunu çerçevesinde kimlik ve ilgili öbür bilgi ve evrakların değiştirilmesi

• Failin şiddet tehdidi, aşağılama, hakaret yahut küçük düşürmeyi içeren kelam ve davranışlarda bulunmamasına karar verilmesi

• Kreş imkanı temin edilmesi

• Kadınları her türlü şiddetten korumak, bayanlara yönelik şiddet ve aile içi şiddeti önlemek, kovuşturmak ve ortadan kaldırmak,

• Kadına yönelik her türlü ayrımcılığın kaldırılmasına katkıda bulunmak ve bayanların güçlendirilmesi yolu dahil bayan ile erkek ortasındaki temel eşitliği teşvik etmek;

• Kadına yönelik şiddet ve aile içi şiddet mağdurlarının korunması ve bu mağdurlara yardım edilmesi için kapsamlı bir çerçeve, siyasetler ve önlemler geliştirmek;

• Kadına yönelik şiddeti ve aile içi şiddeti ortadan kaldırmak emeliyle memleketler arası işbirliğini teşvik etmek;

• Kadına yönelik şiddet ve aile içi şiddeti ortadan kaldırmak üzere bütüncül bir yaklaşım benimsemek maksadıyla tesirli işbirliğini sağlamak için kuruluşlara ve kolluk kuvvetlerine takviye ve yardım sağlamaktır.

İstanbul Sözleşmesi’nin en kıymetli özelliği, biyolojik yahut tüzel, ailevi bağ olup olmadığına bakılmaksızın konut içi şiddetin (örneğin eski yahut mevcut eşler, evlilik dışı partnerler, birlikte ikamet edilen aile fertleri, akrabalar yahut birlikte ikamet edilen diğerleri tarafından yöneltilen şiddetin) ve bayanlara yönelik her türlü şiddetin önlenmesi ve bunlarla çabaya ait standartlar öngören ve Avrupa ülkelerini hukuksal olarak bağlayan birinci doküman olmasıdır.

Kadınlar ve erkekler ortasında tüzel ve fiili eşitliğin gerçekleştirilmesinin bayana yönelik şiddeti önlemede anahtar bir öge olduğunu benimseyen Kontrat, bayanlara yönelik ayrımcılığı da yasaklamaktadır.

İstanbul Mukavelesi, daha evvel kabul edilmiş bayanlara yönelik ayrımcılık ve şiddetle ilgili milletlerarası standartları, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi ve BM Bayanlara Yönelik Her Türlü Ayrımcılığın Ortadan Kaldırılması Komitesi’nin içtihatlarını ve öğretideki görüşler yanında en yeterli ülke uygulamalarını da kodifiye etmiştir.

Sözleşme, hem özel alandaki hem kamusal alandaki şiddeti yasaklamaktadır.Madde 3/a uyarınca, “kadına yönelik şiddetten”, ister kamusal ister özel hayatta meydana gelsin, toplumsal cinsiyete dayalı tüm şiddet hareketleri anlaşılacaktır. Husus 4/1 uyarınca, Taraf devletler, gerek kamusal gerekse özel alanda tüm bireylerin bilhassa de bayanların şiddete maruz kalmaksızın yaşama hakkını sağlamak ve korumak için gerekli olan hukuksal ve öbür tedbirleri alacaklardır. 

Dolayısıyla Mukavele, sadece mesken içindeki (genellikle eş yahut partnerler yahut ebeveyn ve çocuklar üzere farklı jenerasyonlar ortasında meydana gelen) bayanlara yönelik şiddeti değil, tıpkı vakitte kamusal alandaki (örneğin birebir meskeni paylaş­masa bile eski eşin yahut partnerin kamusal alanda yönelttiği) şiddeti, işyerleri, okullar, karakollar, hapishaneler vb. kurumlardaki bayanlara yönelik şiddeti de yasaklamaktadır.

Sözleşme, sadece barış periyotlarındaki değil, silahlı çatışma devirlerindeki ve silahlı çatışma sonrasında devam eden şiddeti de yasaklamaktadır.

Sözleşme,“toplumsal cinsiyete dayalı” ayrımcılık ve şiddeti temel almıştır ve toplumsal cinsiyeti tanımlayan birinci memleketler arası dokümandır.

Sözleşme’de, ekonomik ziyan yahut ekonomik ızdırap da bayana yönelik şid­det biçimlerinden biri (ekonomik şiddet) olarak tanımlanmıştır.

Sözleşme, Taraf devletlerden, aşikâr şartlar nedeniyle şiddete açık hale gelmiş olan güç durumdaki bayanların özel muhtaçlıklarının göz önünde bulundurulmasını talep etmektedir.

Sözleşme, sadece Sözleşme’ye taraf devletlerin vatandaşı olan bayanlar için değil, sığınmacı ve tüzel durumu ne olursa olsun göçmen bayanlar için de muhafaza sağlamaktadır.

Sözleşme, şiddet mağdurlarına eşit müdafaa sağlanmasını öngörmekte ve mağdurlar ortasında her türlü ayrımcılığı yasaklamaktadır.

Sözleşme, erkeklere ve çocuklara yönelik mesken içi şiddetten de kelam etmekte ve şiddet mağduru kız ve oğlan çocuklara ait özel düzenlemelere yer vermektedir.

Sözleşme, Kontrat kapsamındaki her türlü şiddetle uğraşta milletlerarası işbirliğini öngörmektedir. Milletlerarası işbirliği sadece kriminal ve uygar hususlardaki işbirliğiyle hudutlu olmayıp, Mukavele kapsamındaki hataların işlen­mesinin önlenmesi için bilgi paylaşımı ve yakın tehlikeden korunmayı da içermektedir.

Taraf devletlerin Sözleşme’nin kararlarını tesirli bir biçimde uygulamalarını sağlamak emeliyle Sözleşme’de spesifik bir izleme sistemi oluşturulmuştur, lakin ferdi şikayet hakkı tanınmamıştır. Öte yandan Kontrat, mağdurların başvurulabilir bölgesel ve milletlerarası bireysel/toplu şikayet sistemlerine ait bilgiye ve bu sistemlere erişim imkanına sahip olmalarını sağlama ve şikayette bulunan mağdurlara hassas ve bilgiye dayalı takviyenin sağlanması yükümlülüğünü getirmektedir.

Anayasa m.90/5 uyarınca, İstanbul Mukavelesi kanun kararındadır. Bunun hakkında, Anayasa’ya terslik savı ile Anayasa Mahkemesi’ne başvurulamaz. İstanbul Kontratı ile kanunların birebir mevzuda farklı kararlar içermesi nede­niyle çıkabilecek uyuşmazlıklarda, İstanbul Kontratı kararları temel alınır. Anayasa’nın 11.maddesi uyarınca, İstanbul Kontratı kararları, yasama, yürütme ve yargı organlarını, yönetim makamlarını ve öbür kuruluş ve şahısları bağlayan temel hukuk kurallarıdır.